Мастер по учебно-производственной части

Онайбекова Асылкул

Сабақтың мақсаты:

а) оқыту:Тұқым себуге арналған СЗ-3,6 машинасының құрылысымен танысу

б) дамыту:ой-өрісін сана-сезімін дамытып, қабілетін ашу.

в) тәрбиелік:еңбексүйгіштікке, ұқыптылыққа, икемділікке тәрбиелеу.

Сабақтың түрі:Жаңа білімді меңгерту.

Сабақтың әдісі: Сұрақ-жауап.

Сабақтың көрнекілігі: Слайдтар, тұқым себуге арналған СЗ-3,6 машина макеттері, интерактивті тақта.

Пәнаралық байланыс: биология,агрономия, химия, тракторлар мен автомобильдер, физика.

Сабақтың барысы: Үй тапсырмасын сұрау.

Жаңа сабақты түсіндіру.

1.Себуге қойылатын агротехникалық талаптар және себу тәсілдері.

2.Септкіштердің жіктелуі.

3.Сепкіш аппаратар.

4.Дән және тыңайтқыш өткізгіштер.

5.Сошниктер.

Сепкіштер (сеялкалар)
Сеялкалар егу, тракторға агрегаттау әдістеріне және пайдалану орнына (себетін дақылдарға) қарай ажыратылады.
Егу әдісіне қарай сеялкалар қатарлап себетін, тар қатарлы, пунктирлі, шаршы-ұялы, бір дәндеп және шашып себетін сеялкалар болып бөлінеді. Қатарлы және тар қатарлы сеялкалар тұқымды топыраққа қатараралыққа берілген қашықтықта, шаршы ұялы сеялкалар шаршы бұрыштарына ұялап, пунктир сеялкалар берілген қашықтықта бір-бір дәннен шашып тұқымдық дәнді егістіктің беткі қабатына бөліп себеді.
Тракторға агрегаттау әдісі бойынша сеялкалар тракторға аспалы, жартылай аспалы және тіркемелі болып болінеді.
Пайдалануына қарай дән-тыңайтқыш, дән-тыңайтқыш-шөп, жүгері, қызылша, көкөніс, ағаш т.б. сеялкалары деп аталады.
Себудің белгіленген нормасына сай сеялкалар тұқым мен тыңайтқышты алаңмен қатарларға біркелкі сеуіп, топырақтың ылғалды қабатына берілген тереңдікте сіңіруі керек. Себу кезінде қатарлардың түзулігі және қатараралықтарының белгіленген түйісуін сақтау қамтамасыз етілуі тиіс. Шала және қайта себуге болмайды.
Әрбір сеялканың жұмыс органдары және көмекші бөлшектері мен механизмдері болады. Оның тікелей себу процесін орындайтын жұмыс органдарына тұқым жәшігі, сепкіш аппарат, тұқым өткізгіш, сіңіргіш қарғылары бар сошниктер жатады. Көмекші механизмдері жұмыс органдардың жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Олар — тіркемесі бар рама, осьтері бар тіреуіш-жетек доңғалақтары, көтеру және сошниктердің жүріс тереңдігін белгілейтін механизмдер, доңғалақтардан сепкіш аппараттың біліктерін қозғалысқа келтіретін беріліс механизмдер бекіту детальдары.
Сеялкалардың пайдаланылуына қарай жұмыс органдарын ауыстыруға болады.
Машинаның көмекші бөлшектері түрлі сеялкалардың конструкциясына ерекше өзгеріссіз енгізіле береді.
Агрегаттарды түзу жүргізу және дәнді шала сеппес үшін сеялкалар маркерлермен және із түсіргіштермен жабдықталады.
Сурет 1. Әмбебап гидрофицияланған СЗ-3,6
Әмбебап гидрофицияланған СЗ-3,6 тіркемелі дән-тыңайтқыш сеялкасына (1 сурет) тұтынушылардың сұарауы бойынша сепкіш аппараттардың біліктерінің айналуын, тұқым деңгейін және сошниктердің тереңдеуін автоматы түрде бақылауға арналған тетік қондыруға болады.
Сеялка 24 қатарлы. Рама (12) оның қаңқасы болады да оған екі дән-тыңайтқыш жәшігі (3) бекітіледі. Оның түбіндегі саңылауларға қарама-қарсы 24 катушкалы-сепкіш аппарат (1) болтпен қатайтылады. Жәшіктің артқы кенесеріне 24 катушкалы-штифті тыңайтқыш сепкіш аппарат қондырылған. Тұқым түтігі аппарат воронкасына сыммен, тұқым өткізгіштің (6) төменгі ұшы екі дискілі сошниктің (9) қылта мойнына шплинтпен бекітіледі.
Әрбір сошник өзінің жуан теміріне тізгін секілді етіп топсалы түрде, ал штанга мен аша арқылы сошниктердің тареңдеуін топтық реттейтін тетік төрт қырлы білікке қатайтылады.
Сошниктердің тереңдеуін гидравликалық механизм реттейді. Раманың артқы брусының екі қуыс төрт қырлы біліктерге қарғылар (8) бекітіледі.
Тракторға тіркеу үшін сеялканың екі бүйір және ортаңғы брустардан тұратын тіркеу тетігіне тіркеу құрсауы орнатылған.
Раманың артқы брусына тұтқалы басқыш тақта қатайтылады. Сеялка пневматикалық екі тіреуіш-жетек доңғалағының (11) үстіне орнатылады.
Дән және тыңайтқыш сепкіш аппараттар біліктерінің айналу жиілігін тісті доңғалақтардың орнын ауыстыру арқылы өзгертуге және сонымен тұқым себу нормасын реттеуге болады.
Тұқым дән салатын жәшіктің түбіндегі саңылау арқылы өздігінен жылжып сепкіш аппараттардың қабылдау бөліміне келіп түседі. Айналып тұрған катушка қабырғасымен тұқымды тартып алады да, оларды тұқым өткізгіштің воронкасы алып кетеді. Тыңайтқыш жәшіктің тыңайтқышқа арналған бөлімінен тыңайтқыш сепкіш апппараттың катушкасы көмегімен астаушаға беріледі де, сол арқылы дән воронкасына түседі.
Тыңайтқышқа араласқан дән тұқым өткізгіштері арқылы сошниктерге жетеді. Одан бағыттағышпен жылжып отырып, сошник дискілері жыртқан борозданың түбіне түседі. Ал жылжыған қарғылар тұқымды борозданың жиегіндегі құммен жауып өтеді.
Сеялканың жұмыс органдары мен көмекші бөлшектері. Дән-тыңайтқыш жәшігі (1 сурет) сеялканың себетін дәні таусылған кезде жұмысты тоқтатпас үшін себе тұратын тұқым мен тыңайтқыш салуға арналған. Ол алдыңғы және артқы қабырғадан, екі бүйірден, қақпақтан және түптен тұрады.
Дән-тыңайтқыш жәшігі раманың алдыңғы, ортаңғы және артқы брустарына пісірілген құрсауларға тіректер мен болттар арқылы қатайтылады.
Тұқым себу нормасын себу реттеуіші өзгертеді. Реттеуіштер жәшіктің түбіне немесе артқы қабырғасына болттармен қатайтылады.
Дән-тыңайтқыш шөп сеялкаларында дән-тыңайтқыш жәшіктерінің артына шөптің сусымалы және орташа сусымалы тұқымы салынатын жәшік орналастырылған. Сепкіш аппараттары саңылауына қарама-қарсы, жәшіктердің ішіне, айналып тұратын айдауыш, ал араларына айналып тұратын араластырғыштар қондырылады. Айдауыштар мен араластырғыштар онша суси қоймайтын шөп тұқымын себу кезінде оның жиналып қалуына жол бермейді.
Катушкалы тұқым сепкіш аппараттар (2 сурет) дәнді және дәнді-бұршақты дақылдар тұқымын, сондай-ақ шөп тұқымын себу үшін қолданылады. Олар құрылысы бойынша қарапайым, себу нормасын реттеуі күрделі емес, пайдалануға да қолайлы. Катушкалы сепкіш тұқым қорабы, бұдырлау жұмыс катушкасы, бос жүрісті тегіс муфта және розетка секілді негізгі төрт бөліктен тұрады.
Сурет 2 (а, б) - Катушкалы тұқым сепкіш аппарат

Сошниктер топыраққа борозда салып, оған тұқым және тыңайтқыш себеді. Сошниктерге қойылатын негізгі талап — бороздаларға тұқымды біркелкі және бірдей тереңдікке бөліп салу.
Анкерлі сошник құйма корпустан, пісірілген воронка мен тізгіншеден тұрады. Корпусының астыңғы бөлігі ұштық түрінде жасалынған. Осы ұштық топыраққа еніп кетеді де себілетін тұқымға арналған борозда салады. Тізгіншенің алдыңғы ұшы сошник брусына бекітіледі.
Қыртөсті сошниктің құрылысы анкерлі сошниктің құрылысына ұқсас. Одан айырмашылығы — қыртөсті сошниктің ұштығы топыраққа жіңішке борозда сала отырып, топырақты жоғары қарай емес төмен қарай араластырады. Соның нәтижесінде топырақтың ылғал қабаты сыртқа қарай аударлымайды, әрі кеуіп кетпейді, борозданың түбі нығыздала түседі.
Дискілі сошниктер конструкциясы күрделі, салмағы үлкен. Олар сеялкаларда кең қолданылады. Дискілі сошниктерге ылғал топырақ көп жабыспайды. Олар майда кесекті және тоң кесекті топырақты жерлер мен арамшөп түбірлерінің қалдықтары мол игерілетін тың және тыңайған жерлерде агротехникалық талаптарға сай қалыпты егу сапасын қамтамасыз етеді. Дискілі сошник топырақты екі жалпақ болат дискімен жыртады, яғни борозда салады. Дискілер сошник корпусы ішіндегі бір рет майланатын шарикті подшипниктерге 10° бұрыш жасай қондырылады. Корпусқа тұқымды бороздаға бағыттап тұратын воронка бекітіледі. Дискілер арасына жабысқан топырақтан тазалап тұратын аршуыш орнатылады.
Сурет 2- дискті сіңіргіш
1 - солжақ диск, 2- тізгін, 3-көтеру вилкасы, 4- сіңіргіш көтеру білік, 5- серіпелі штанга, 6- сіңіргіш шанақ, 7-шлейфке арналған сақина, 9, 18 , 20, және 23 — тазалаушы, 10 - шарикті шнек, 11 - білік, 12 - фигуралық епелек, 13 - төсем, 14 — қақпақ, 15 — қабырға, 16 — бұрыштама, 17 — қапсырма, 19 — каточок, 21 - сіңіргіш диск, 22 — құйғы, 24 — табан, 25 кронштейн
Сыдыра жырту немесе аңызды культивациялаумен бірге егу жұмысы да дискілер немесе жебе тәрізді табандар арқылы орындалады.
Түтікті сошник (52, е сурет) алдын ала өңделген топыраққа және аңыздарда егін егуді қамтамасыз етеді. Ол түтіктен және түзу ұштықтан тұрады. Сошниктің екі амортизациялық серіппесі бар. Олар сошниктің кедергіден айналып өтуіне мүмкіндік береді.
Сеялкалар мен көп сеялкалы егу агрегаттарын жұмысқа дайындау. Егістікке шықпай тұрып сеялкалар мен егу агрегаттарын алдын ала тексеріп, жұмысқа мұқият дайындау керек. Ең алдымен сеялканың құрастырылатын бірліктерінің бекітілуін тексеріп, сепкіш аппараттарды, тұқым өткізгіштерді, сошниктерді қараған жөн. Көзге түскен барлық ақау жөнделеді. Тұқым жәшігінен бөгде заттардың бәрі алынып тасталады. Содан соң беріліс механизмі, сошниктер ізінің тереңдігін реттейтін механизм тексеріліп, сеялка майланады.
Бірнеше сеялка бір агрегатта жұмыс істеу үшін тіркеуіш дайындалады. Доңғалақтардың, осьтердің, кергіштердің ақаусыздығы, брустардың, асқыш механизмдердің, қамыттардың күйі тексеріледі.
Орналастыру тақтасын пайдалана отырып, сошниктердің орналасуы бақыланады. Белгіленген егу схемасынан ауытқу байқалса, сошниктер қайта орналастырылады. Ең соңында сепкіш аппараттардың тұқымды себу біркелкілігі тексеріледі де сеялкалар себу нормалына қойылады. Тұқымды сіңіру тереңдігі топтық және жекеше реттелетін сошниктер ізінің тереңдігі бойынша анықталады. Топтық реттеу сошниктердің тереңдеуін винттік реттеуішпен реттеу арқылы іске асырылады. Винтті қатайтқанда керісінше тереңдейді.
Сеялканың екі жақ жартысының да реттеуіштерінің винттері сошниктер бірдей тереңдікте тұратындай етіліп орналастырылуы қажет.
Себу біркелкілігін тексеру. Әрбір сепкіш аппараттың себу біркелкілігін тексеру үшін реттеуіш рычагы шкаланың нөлдік бөлігіне көшіріліп, барлық сепкіш аппараттардың катушкаларын қарап шығу керек. Әрбір катушканың бүйірі, яғни кесік тұсы розетканың ішкі жағымен бір деңгейде орналасуы қажет. Егер ауытқу байқалса, аппарат корпусын тұқым жәшігіне бекіткен болтты босатып, сепкіш аппараты катушканың кесік розетканың ішкі жағына сай келетіндей етіп, қажетті бағытқа жылжыту керек.
Сепкіш аппараттары клапандарының орналасуы да тексеріледі. Дәнді дақылдар тұқымын себу кезінде муфта катушкаларының төменгі клапандары (түптері) мен төменгі қабырғаларының арасындағы саңылау бүкіл сепкіш аппараттарда 2 мм-ден аспауға тиіс. Бұл саңылау клапандардың гайкалы болтын бұрап, клапан серіппелерінің қысылуын қажетті жаққа бұрай отырып жасалады.
Сеялкаларды себу нормасына қою. Себу нормасы тұқым сепкіш аппараттардың себу біркелкілігін себу реттеуішінің рычагтары реттегеннен кейін ғана белгіленеді.
Катушканың көмекші бөлігінің айналу жиілігі аз және өте жиі кезде тұқым сепкіш аппараттарда ұнтақталмайды әрі анағұрлым біркелкі себіледі.
VІІІ.Жаңа сабақты бекіту:
Себуге қойылатын агротехникалық талаптар және себу тәсілдері.

Септкіштердің жіктелуі.

Сепкіш аппаратар.

Дән және тыңайтқыш өткізгіштер.

Сошниктер.

ІХ.Оқушылар білімін бағалау:

Х.Сабақты қорытындылау:

ХІ.Үйге тапсырма беру:

Арал көпсалалы колледжінің өндірістік оқу шебері, Асылкүл Оңайбекова.

Пайдаланылған әдебиеттер:

Листопад Г.Е. Система машин и земледелий. М. 1986

Гельман Б.М., Москвин М.В. Сельскохозяйственные тракторы и автомобили. 1987

Гуревич А.М., Болотов А.К., Судницын. Конструкция тракторов и автомобилей. 1989

Карпенко А.Н., Зеленов А.А., Халанский В.М Сельскохозяйственные машины. 1987