Бастауыш сыныпта сөз құрамын дамыта оқытуға арналған
жаттығулар жүйесі
Бастауыш сынып оқушыларына арналған жаттығулар туралы профессор С.Рахметова былай деді: «Балалардың тілі дамыған сайын мұғалімнің жетекшілігі азайып, жаттығуларды балалар өз бетімен орындайды. Алғашында мұғалім балаларға бақылау үлгісін көрсетіп, ойын жетектеп, тиісті сөздерді ауыздарына салып, басшылық етеді. Жаттығу балалардың ойын дамытатындай болуы тиіс». «Басатуыш сыныптарда қазақ тілін оқыту методикасы» деген кітапта: «Түрлі жаттығулар жүйесін үзбей жүргізу нәтижесінде оқушылардың қазақ тілінен алған білімі жетілдіріледі, өздігінен жұмыс істеудің машықтары қалыптасады», деп көрсетілді.
Н.Ж.Құлданова жаттығулар туралы былай деді: «Жаттығулар оқушының білім меңгеруі барысында маңызды орын алады, өйткені жаттығулар қандай да бір қызметтің, іс-әрекеттің негізін қалайды. Осындай маңызды қызметі бар жаттығу оқушының теориялық білім алуында тиімді нәтижелерге қол жеткізу үшін, оларды тиімділікпен жасау, нәтижелі орындау шарттарын ғылыми негізде анықтау керек».
Тақырып түсіндірілгеннен кейін жаттығу жұмыстары орындалады. Жаттығу нәтижесінде оқушылар алған теориялық білімдерін практикада тез де дәл қолдана алу дағдысына ие болады. Біріншіден: оқушының білімін нақтылайды, әрі нығайтады; екіншіден: өздігінен жұмыс істеуге жаттықтырады, ой қабілетін рттырады. Шәкірттердәің алған білімдерін бекіту мақсатында жүргізілетін жаттығуларда мынадай талап қамтылуы тиіс:
1. Белгілі бір жаттығуларды орындау үшін оқушылардың сол жаттығуларды орындай алатындай білімі болуы шарт.
2. Жаттығу оқушының тілге қызығуын, ынтасын арттыруға тиіс.
3. Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір жүйемен келуі, ұсынылуы керек.
4. Шығармашылықтын талап ететін жаттығулар көбірек болуы тиіс.
Жаттығу арқылы оқылып жатқан материалмен жүргізілетін оқу әрекеті жүзеге асырылады. Жаттығуларды орындау негізінде оқушылардың ақыл-ой әрекеттері, ақыл-ой қазметінің белсенділігін қалыптасады, дамытылады.
Жаттығулар бір мақсатқа бағытталған өзара байланысты әрекеттердің тұтастығын көрсетеді. Ол әрекеттер тілдік және ой операциясының күрделенуіне байланысты бірінен соң екеншісі орындалады.
Дамыта оқыту жүйесіндегі қай деңгейдегі жаттығу болса да, оның орындалу логикасы мынадай қадамдардан тұрады:
1) оқушы өзі танып-білуі тиіс болып отырған таным нысанын басқалардан айқын ажыратып алады;
2) оқушы өзінің танып-білуі тиіс таным объектісінің сыртқы белгілерімен саналы түрде танысады;
3) оқушы нақты қандай заңдылықты «ашу» керектігін оқу міндеті ретінде өзіне дұрыс белгілеп алады.
Оқу тапсырмаларының негізінен, жазба түрде орындалуын қажет ететін логикалық тілдік жаттығулардың арқайлайтын «жүгі» салмақты, өйткені бұл жаттығулар арқылы оқушы сөз таптарының грамматикалық ерекшелігін танудың нық әрі сенімді баспалдағын қалайды және оқушы үшін маңызды болып табылатын жазу, орфография ережелерін меңгереді.
Оқушыға орындайтын грамматикалық — тілдік жаттығулардан кейір үлгілер көрсетейік.
1-жаттығу: Сөз жұптарын салыстырып оқы, олардың әрқайсысына сұрақ қой. Олардың бір-бірінен өзгешелігі неде?
Домбыра — домбырашы, балық-балықшы, сурет-суретші, құрылыс-құрылысшы, қобыз-қобызшы, теңіз-теңізші.
2-жаттығу: 1-жаттығуда берілген сөздердің мағыналарына тағы бір назар аударып, олардың ішінде өзара ортақ белгілері бар сөздер бар не жоқ екенін анықтағдар. Соларды топ-топқа бөліп дәптерге жазыңдар.
Домбыра, домбырашы, балық, балықшы, сурет, суретші, құрылыс, құрылысшы, қобыз, қобызшы, теңіз, теңізші.
3-жаттығу: Төменде берілген түбір сөздерді қосымшалы сөзге айналдыр.
4-жаттығу: Түбірге жалғанған қосымшаларды тауып, жұрнақ пен жалғауды ажырат.
Батырлық, батырға, зейнеткер, ойыншық, ауылға, балалықпен, өнерпаздар.
5-жаттығу: Берілген сызбаға сай сөзді тап.
6-жаттығу: Сөзге қосымшаның қай түрі бірінші жалғанатыны айтып, сөздерді көшіріп жаз.
Аулдастар, көлшікке, бүркітшілер, оқушылар, аңдар.
7-жаттығу: Көп нүктенің орнына түбір сөзді тауып жаз.
лық гіш лі
… шы … ім … ші
ға ді ден
8-жаттығу: Берілген сөздерге тиісті жұрнақтарды жалғап, түбірлес сөз жаса.
Оқу, бас, біл, су, іс.
9-жаттығу: Көп нүктенің орнына берілген сөзден ортақ жұрнақты жаз.
Грамматикалық-тілдік жаттығуларды орындау барысында оқушылар мынадай ізденімдік-зерттеу міндеттерін шешеді:
- сөз құрамына байланысты өзгерістерді бақылайды;
- түбір сөз бен қосымшалы сөз мағынасының табиғаттын тану мақсатында лексикалық талдау жасайды;
- сөз құрамына талдау жасайды.
Сөз құрамын дамыта оқытуда оқушылар орындайтын сөйлеу жаттығулары өте мол. Солардың кейбір түрлеріне тоқталып өтпекпіз.
1-жаттығу. Кім шапшаң? Берілген дыбыстар әрбір мақалдың бас әріпі. Ойланып көр де, орнына қой.
1. Ө … ө … ж …
2. К … ж … о …
3. К … а … е … ш …
4. Ы … а … — ы …
5. Ө … б … с …
6. Е … і … — а … б …
2-жаттығу. Берілген сөздерге мағынасы жуық сөздерді тауып, мағынасын түсіндіріндер. Осы сөздерді қатыстырып сөйлем құра.
Перзент, әзетті, ірі, таяу.
3-жаттығу. Төмендегі сөздерге мағынасы қарам-қарсы сөздерді тауып жаз.
Шалғай, қатыгез, таяз, қою, үлкен, кең.
крутые принты на футболки скачать.
4-жаттығу. Сыныптағы ең тіртіпті және ең тәртіпсіз оқушыға мінездеме бер.
5-жаттығу. Мәтінді оқу. Оңдағы қарамен жазылған сөздерді қосымшамыз айтып көр, сонда сөздер дұрыс байланыса ма?
Марқакөл.
Марқакөл қорығы Шығыс Қазақстанда. Марқакөл — үлкен, мөлдір сулы, балықты көл. Оның айналасы тасты, орманды тау. Бұл көлге бірнеше өзендер мен бұлақтар, жылғалар құяды.
Қорықта алуан түрлі ағаштар, жемі-жидектер өседі. Солардың ішінде балқарағайды ерекше атауға болады. Бұл ұзақ жасайтын, әрі ұзын, әрі қатты ағаш. Балқарағайдан көптерген пайдалы заттар алынады (С.Оспанов).
6-жаттығу. «Қосымша» тақырыбына қосымшаның түрлері туралы шығарма жазыңдар. Онда жұрнақ пен жалғау - өзерің жақсы білетін таныс достарындай сипатталсын.
7-жаттығу. Екі бағандағы сөздердің байланысы н сызықпен жалғастырып көрсет.
Ақылды ал
Білім іш
өнерлі оқушы
сусын тәрбиеші
сыйлық апар
8-жаттығу. Мақалды жатқа жаз, қосмышаның екі түрі қатар тұрған сөздерді тап.
Еңбек ерлікке жеткізеді,
Ерлік елдікке жеткізеді.
9-жаттығу. Өлеңді оқы, осған қарап, әрі қарай ұйқастыр.
Қон
Қоң
Жайлауға қон
Жисын мол қоң (Е.Елубаев).
Кен
Кең
…
10-жаттығу. Берілген сөздерді қатыстырып шағын әңгіме құра.
Білім, оқушы, оқулық, біл, оқу.
Рефлексиялық жаттығулар.
1-жаттығу. Берілген мәтінді оқып шығындар. Сөйлемдерде қай жерде жалғау қажетті деп ойласаңдар, сол сөзге жалғау жалғап, дәптерге жазыңдар.
2-жаттығу. Берілген мәтінді түзеңдер: оны қысқартып, қайталаулар мен бірдей сөз тіркестерін және мәндес сөздерді алып тастаңдар.
3-жаттығу. Берліген сөздерді жалғаумен баылнаыстырып сөйдем құрандар.
4-жаттығу. Берілген сөздерді өзара мағыналық байланыстыра, тұтас бір мәтін құрандар.
5-жаттығу. Алдымен түбір сөздерді жазыңдар. Содан кейін оларға ретінде қарай жұрнақ пен жалғаудың бірін қосып жазыңдар.
Осы көрсетілген грамматикалық-тілдік, сөйлеу, рефлексиялық жаттығуларды орындату барысында мұғалім мынадай дидактикалық-әдестемелік міндеттерді шешеді деп ойлаймыз.
- сөз құрамының сөйлем жіне мәтін құру қызметін тану үшін, функционалдық талдаулар жасайды;
- сөздің лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағыналары меңгереді;
- шығармашылық қабілетін дамыту мақсатында түрлі шығармашылық жаттығулар орындайды.
