Қазақстан,ОҚО,Шымкент
№104 Е.Юсупов атындағыЖОМ
Тарих пәні мұғалімі
Артукметова Мухаббат Хадиматовна
Қозоғистон Республикасининг давлат йўлида илгарилаб бориши жаҳонга, халқимизнинг ўтмиш тарихига муносабатларини ўзгартириб, тарихга қизиқиш ва ҳурмат орттирмоқда. Қозоғистон Республикасининг “ Таълим тўғрисидаги қонун ”ида ёш авлодни инсонпарвар ва мард, ўз Ватани Қозоғистон Респбликасига меҳр-мурувватли бўлиш, давлат рамзларини ҳурматлаш, жамиятга қарши ҳаракатларга қарши туриш руҳида тарбиялаш бош масала қилиб қўйилган.
Ўқувчиларга тарих фанини ўқитиш мақсад, улар яшаётган заминдаги инсониятнинг қадимги замондан, ҳозирги кунга қадар босиб ўтган тарихий йўлларини, урф-одатлари ҳамда дунёвий ва миллий маданиятни, инсоният тўплаган хазиналарни ўргатиб боришдан иборатдир.
Жаҳоннинг барча ҳалқларида ёзув келиб чиқишигача тарихий билимларининг айрим элементлари оғиздан-оғизга кўчиб юрувчи ривоятлар, нақл, достон, ҳикоя, ашула ва шу кабиларда намоён бўлган. Уруғчилик муносабатлари ривожланиб, синфлар вужудга келгандан сўнг ўтмиш ҳақидаги билимлар, уруғ, қабилалар эътиборини белгилашга ёрдам берган. Бошқача қилиб айтганда, ибтидоий жамоа даври ўтмиш ҳақида тўплаган билимлар жамият ривожида муайян ўрнига эга. Ҳар бир жамият ўз санъати ва адабиётига, шунингдек тарихий асарларига эга. Бир ижтимоий-иқтисодий формация ўз ўрнини бошқасига бўшатиб беради. Жамиятнинг ҳамма маънавий бойликлари тугаб кетмай, унинг муайян қисми янги жамиятга мерос бшлиб ўтади.
Жаҳоннинг энг қадимги маданият ўчоқларидан бири бўлган Ўрта Осиё халқлари эрамиздан аввалги биринчи минг йиллик ўрталаридаёқ араб, форс, грек ёзувчиларидан фойдаланганлар.
Эрамизнинг V асрларигача бўлган даврда вужудга келган “Ўрхун-Енисей” ёки “Туркруна” ёзуви ёдгорликлари муҳум аҳамиятга эга. Улар орасида айниқса ҳон Билгаҳоқон ва унинг укаси Култегиннинг қабр тошларига ўйиб ёзилган ҳатлари айниқса характеридир.
Бу ёдгорликлар узоқ вақт сирли бўлиб келгани сабабли “Турк-руна” ёзуви деб аталган. Бу ёдгорликларнинг сири 1893 йилда даниялик Вельгельм Томсен томонидан очилган. Бу ёзувлар Авлиёт ота, Жамбул шаҳри яқинида, Талас водийсида топилган. V-VI асрларга оид тош ёдгорликлар ҳам шулар жумласидандир.
“Авесто” зардуштийлик динининг муқаддас китобигина бўлиб қолмай, у узоқ асрларнинг тарихий, иқтисодий ва ибтидоий ҳаёти, маданияти, оғзаки ижодининг манбаи сифатида катта аҳамиятга эга. “Авесто ” Шарқнинг ўрта Осиё, Эрон каби бир қанча мамлакатлари тарихининг асосий манбаларидан бири.
“Авесто”да яхшилик тарқатувчи, уни ўзида ифодаловчи қудратли ҳудо Ахурамаздан “шодлик ва бахт макони қаерда” деб сўраганда у: “кишилар уй-жой, ибодатхоналар кўрган, бола-чақа, деҳқончилик ва чорвачилик қилган ерда”, деб жавоб берган.
“Авесто”да бундай деб ёзилган: “Ғалла ердан униб чиққанда девлар ларзага келади, ғалла экинлари ўриб-йиғиб олинаётганда девлар нолафарёд чекади, ғалла янчиб ун қилинаётганда улар қоча бошлайди, ҳамир қилинганда эса девлар йўқ бўлади. Ғалларнинг мўл-кўл бўлиши гуё девларнинг лабига қизил темир босгандек”, -дея уларнинг қочиб кетишини тасвирлайди. Бу ёзувлар одамларни меҳнатсевар бўлишга чақиради.
Тариҳий асарларнинг дастлабки кенг тарқалган формаларидан бири йилнома ва хроника бўлган. Араб тарихчиси Ибн Исҳоқ (VIII аср), франк тарихчиси Эйнгард (VIII-IX аср), Боғдод тарихчиси Тарабий( IX аср оҳири, Х асрнинг биринчи чораги), тарихий воқеаларга диний нуқтаи назардан қараган. VIII аср бошларида араб босқинчилари Ўрта Осиёни ўзларига итоат эттирди. Улар маҳаллий ҳалқларнинг кўп асрли маданияти , ёзув ёдгорликларини йўқ қилиб юборди. Араб истилосидан сўнг улар маҳаллий олимларни тўплаб, уларга араб тилида сарой ҳукмдорлари, ислом дини ва унинг арбобларини мадҳ этувчи асрлар ёздирди.
Тарихчи Табарийнинг (838-923) эски араб манбаларидан фойдаланиб ёзган тарих китоби, Фирдавснинг (934-1020) “шоҳнома” асари, Абу Бакир Мухаммад Ибн Жаъфарнинг “Бухоро тарихи”. Абу Райхон Берунийнинг “Ўтмиш авлодлардан қолган ёдномалари”, “Хиндистон” асари, шу даврни ўрганишда муҳим манба ҳисобланади. Шу даврдаги Ўрта Осиё маданияти ўз даври учун муҳим бўлиб, Ғайбий Европа тарихидан ҳар томонлама устун эди. Бизгача етиб келган ёзма манбалар, маҳаллий ва қадимги дунё тарихчиларининг асарлари , афсоналар, қаҳрамонлик эпослари, қўшиқ, лирик шеърлар, маросим қўшиқлари узоқ ўтмиш ҳақидаги билимларимизни кенгайтиради.
