Аннотация
Ізденуші- Даулетбай Бекарыс Ж. Аймауытов атындағы №64 мектеп- гимназияның оқушысы. Бекарыстың тақырып таңдау ерекшелігінен- ақ зерттеу қабілетінің жоғарлығы байқалады.
Жазылған ғылыми- жоба жұмысы 2013-2014 оқу жылында зерттелуге берілген болатын.
Зерттеуші тақырыптың күрделілігіне қарамастан жан- жақты ізденуге тырысқан.
Ақынның қазақ ақыны, жырау, XX ғасыр Гомері, айтыскер екендігі туралы көп ізденген. Сондай- ақ «Ленинградтық өренім» өлеңінің шығу тарихы, Жамбылдың қазақ жауынгерлеріне рух бергендігі туралы жазылған. Жоба көркем әрі жинақы. Ізденуші өз қызығушылығын таныта отырып қорытынды жасаған және тақырыпты ары қарай ізденуге болатындығын айтқан.
Жоспар:
IКіріспе
II Негізгі бөлім:
а) Өмір жолы
ә) Жамбыл шығармашылығы
б) Жамбыл — айтыскер ақын
в) Жамбыл — дара тұлға
III Қорытынды
IV Пайдаланған әдебиет
Кіріспе
Қазақ халқы бұл күндері дамудың тарихи жаңа кезеңдеріне аяқ басты. Ғасырлар бойы қалыптасу, даму жолдарынан өтіп келе жатқан қазақ халқы 90- жылдардың басынан бері өз тарихына жаңаша көзқарастармен қарай бастады. Бұл — әлемдік өркениеттің қауымдастыққа өз тұлғасымен толық танылуға ұмтылған ұлттық жаңғыру, жаңару жолы. Осыған байланысты ұлттық әдебиет тарихындағы көрнекті шығармашылық тұлғалардың мұраларын жаңаша көзқарастармен бағалау маңызды. Қазақ әдебиетінің тарихындағы ұлы ақындардың қатарын құрайтын Жамбыл Жабаев шығармашылығы да бүгінгі және болашақ ұрпақтардың рухани қазынасы ретінде сөз арқауынан ажырамайды. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтің ұлы ақын Жамбыл Жабаевтің туғанына 150 жыл толуына арналған мерейтойдағы баяндамасында осындай мәңгілік өмір ұлағатына айрықша баға берілді: «Егер біз Жамбыл даналығын тәу етіп, ұлылығын ұлағат тұтып жатсақ, оның басты себебі, Жамбыл арманының адамзаттың арман- аңсарымен ұласып жатқанында. Сондықтан да қазақтың Жамбылына адамзаттың Жамбылы ретінде құрмет көрсетіп, өлмес рухының алдында басымызды иеміз. Әрбір ұлттық мәдениетте бүкіл әлемге тиесілі есімдер, жалпы адамзаттық рухани құндылықтың өлшем- белгісі болған есімдер бар. Соған орай олардың осындай жасампаздық істері күллі адамзатпен біртұтас, әрі өзіміздің өткенімізбен, қазіргі кезімізбен және болашағымызбен ажырағысыз байланысты екенімізді еске салып, ерекше мән- мазмұнмен толықтыратыны жасырын емес»… Елбасымыздың осы бір сөзі Жамбыл мұрасына жаңаша көзқарастар тұрғысынан қарауға, оны бүкіл қазақ мәдениеті дамуымен біртұтас бағалауға ұштастырады.
Ғасырға жуық ғұмыр кешкен, ойы мұхиттай толқыған, сұңқар табиғатты, ұлттық сана мен тілдің, рух пен арман- мұраттың ұшан теңіз ұлылық қасиетін ересен қуат құдіретімен көрсете білген мемлекет қайраткері, XX ғасырдың Гомері атанған — жыр атасы Жамбыл.
Негізгі бөлім
Өмір жолы
Жамбыл Жабайұлы (1846-1945) — қазақ халық поэзиясының әйгілі тұлғасы, өлең сөздің дүлдүлі, жырау, жыршы. Қазіргі Жамбыл облысы Жамбыл тауының етегінде 1846 ж. 28 ақпанда Жапа деген елге қадірлі адамның отбасында дүниеге келген. Шыққан тегі — Ұлы жүз Шапырашты тайпасының ішіндегі Екей руы. Әкесі Жапа орта шаруа болған. Жапаның Ұлданай атты әйелінен: Тәйті, Жамбыл, Қоман туады.
Жамбылдың өсіп-өнген топырағында ән-күй, ақындық –жыраулық өнер айрықша биікке көтерілген. М. Әуезовтың «қазақ халқында ерекше дамыған айтыс өнері ХІХ ғасырдан бергі жерде өзге жерлерде саябырсып, Жетісу, оңтүстік өлкелерінде шоғырлана бастайды» деуінде үлкен тарихи себеп бар. Біріншіден, Қазақстанның өзге өңірлерін ертерек шарпыған отаршылдық ел ішінің дәстүрлі қалпына өктемдігін жүргізіп, шырқын бұзып үлгергенде, Жетісу алабы әзірше қағаберісте еді. Екіншіден, бұл өңірдің ертеден тамырын тереңге жайған өнерпаздық дәстүрі шын мәнінде ХІХ ғасырдан бергі жерде айрықша биік өреге көтеріліп еді. Осы кезеңде Жетісуға сонау Арқадан ұлы Абайдың келуі, Біржан, Шашубай, балуан Шолақ сияқты дауылпаз әнші-ақындардың келуі, Таластан — Жалайыр Түбектің келуі, оңтүстіктен — Майкөт пен Майлықожаның келуі, Атыраудан — Құрманғазының келуі, сөз жоқ, ең алдымен олардың алыстан жаңғырығы жеткен ұлы өнер мектебіне деген ұмтылыстарына байланысты еді.
Осындай өнер бесігінде тербеліп өскен Жамбылдың ақындық дарыны жас кезінен ақ таныла бастаған . Ол бозбала шағының өзінде ақ өскен ортасын ән мен жырға кенелтіп, тіптен көршілес қырғыз еліне де даңқы жайылып үлгерген. Осы кезде өрттей жалындап, жұрт аузына іліккен жас Жамбыл Жетісудың дүлдүл ақыны Сүйінбайға жолығып, оның арқалы өнеріне құныға ден қойып батасын алады. Мұнан әрі жал –құйрығы сүзілген жүйріктей арындап, сол кездегі Айкүміс, Бақтыбай, Сары, Сарбас, Досмағанбет, Шашубай, Құланаян Құлманбет сияқты ақындықтың жылжыған жорға, жылмиған жүйріктерімен айтысқа түскен Жамбыл ұдайы шоқтығын асырып отырған. Бұлар ғана емес қырғыздың Балық, Тыныбек, Қалығұл, Найманбай, Қатаған, Арыстанбек, Сағымбек сияқты ақын-жырау, манасшылармен өнер өрелестіріп, қырғыздың көл-көсір поязиясынан тағылым алады, ақындық өнерін одан әрі шыңдай түседі. Жамбыл енді ақындық суырыпсалмалық өнеріне қоса «Көрғұлы», «Шаһмардан» сияқты жыр-дастандарды апталап-айлап жырлап, ақындық жыраулық өнерін соны қырымен таныта бастайды.
Жамбылдың ақын-жырау ретінде қалыптаса бастаған кезі Ресей отаршылдары — бір жағынан, Қоқан хандығы — екінші жағынан, жергілікті жандайшаптар- үшінші жағынан қазақ халқын әлеуметтік саяси қыспаққа алған шақ еді. Жаны сергек, санасы өрелі Жамбыл өзінің «Шағым», «Жылқышы», «Шәбденге», «Сәт сайланарда», «Өстепкеде», «Патша әмәрә тарылды», «Зілді бұйрық» сияқты өлеңдерінде елдің әлеуметтік саяси өмірін ақындық шыншылдықпен азаматтық жауапкершілікпен бедерлейді. Жамбыл Қазан төңкерісінен кейінгі елдің саяси-әлеуметтік өміріндегі тарихи өзгерістерге үлкен үмітпен ден қояды. Оның «Туған елім» атты толғауы 1936 жылы жарық көріп, онан соң орыс тіліне аударылған нұсқасы «Правда» газетінде жарияланып, қарт ақынның даңқы бүкіл әлемге жайылды. Халқына қадірі артып, даңқы өрлеген Жамбыл, шабыт тұғырына қонған Алатаудың ақ иық қыранындай, жыр нөсерін селдетеді. Оның 1936-1945 жылдар аралығында шығарған жырлары 13 мың тармақтан асады екен. Ол ел өміріндегі табыс пен жаңғыруларды, жеңіс пен ерлік істерді ерекше шабытпен жырлайды. Шағын жыр-толғаулар ғана емес, оның қарт көкірегінен «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр» сияқты эпикалық туындылар қайта жаңғырып ақтарылады.
Жамбыл - әрі эпик, әрі айтыс ақыны; абыз жырау әрі жауынгер жыршы. Ол шын мағынасындағы биік парасатты өнерпаз, азаматтық саяси поэзияны қалыптастырушы. Жамбылдың ұлылығы оның тек ақындық шеберлігімен ғана емес, сонымен бірге халық поэзиясының бұтақ жайған жаңа бір бәйтерегі болуымен, басқаша айтқанда , халық ақындарының жасампаздық рухтағы жаңа ұлы көшін бастаған даралығымен де өлшенеді. Оның сөздері ұранға айналып, өзі халық поэзиясының атасы аталды. Ол жыраулардың байтақ эпикалық дәстүрін, қазақ сөз өнеріндегі ғажайып импровизациялық үрдісті бүтіндей жаңа арнаға бұрып, оған жаңа мазмұн дарытты. Жамбыл — ізгілік жолындағы азатшыл азаматты нәсіліне, ұлтына бөлмеген шын мәніндегі интернационалист ақын. «Жамбыл жырлары теңіз түбінде шашылып жатқан маржан секілді. Оны жинап алып халқының қолына беру — біздің әрқайсымыздың азаматтық борышымыз» - деген еді Сәкен Сейфуллин. Жамбыл - жырдың толассыз бұлағы, өшпес өнегесі, тозбайтын асылы. Ол жасампаз ұрпақпен сырласындай, қимасындай мәңгі бірге жасай береді.
Жамбылдың қанатты шабытпен дүниеге келген шығармалары әлемнің ондаған тіліне аударылып дүние жүзіне тарады. Жамбыл көзінің тірісінде ақ КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атағын алып, өзінің де, халқының да даңқын дүйім дүниеге паш етті. Жамбыл бейнесі қазақ өнерінің барлық түрінде, барша жанрында шабытпен бедерленіп, ұлттың рухы биік ұлы тұлғасы екенін әйгіледі.
1945 жылы 22 маусымда Жамбыл дүние салды.
1946 жылы ақпанда Қазақстан жұртшылығы даңқты ақынның жүз жылдығын салтанатпен атап өтті. Мерейтойына қарай ақынның таңдамалы шығармаларының академиялык жинағы орыс және қазақ тілінде басылып шықты. Жамбыл Жабаев Ленин орденімен, Еңбек Қызыл Ту және «Құрмет белгісі» ордендерімен марапатталған.
Жылдар бойынша хронология
Жамбыл шығармашылығы
Жамбыл– өмірімен де, шығармашылығымен де екі ғасырды молынан тұтастырып жатқан ұлы жырау. Ақынның XX ғасырдың басына дейінгі шығармашылығы туралы деректер аз, өлеңнен ауыз жаппаған кісінің ұшан-теңіз жыр-толғау, айтыстары да түгел сақталмаған. Әйтсе де бала Жамбылдың дүмше молданы мысқылдап шығарған «Шағым», ақындық жолына рұқсат сұраған «Әкеме», «Менің пірім Сүйінбай» деген өлеңдері, бозбала кезінің мұңды да шуақты көркем жыры — «Айкүміспен айтысы», сылқым бойжеткен Кәмшат сұлуға шығарған құрбылық наз өлеңі сияқты дүниелер сақталған. Одан бертіндегі Жетісуды, Қаратау, Сыр өңірін өнеріне тәнті еткен, қырғыздың шалқар «Манасын», Шығыстың әйгілі қиссаларын жырлаған ақын мұрасынан бірталайының аты ғана белгілі. «Кедей күйі», «Пұшықтың ұрыға айтқаны», «Әділдік керек халыққа», «Кәрібайдың төбеті», «Жылқышы», «Мәңке болыс» тәрізді тегеурінді де өжет ақындык мінезден, халықтық даналықтан туған өлеңдері, әйгілі Құлмамбет, Сарбас, Нұрмағанбет, т.б. ақындармен айтысы, Өтеген, Сұраншы батырлар туралы ұзақ дастандары — даңқты шайырдың төңкеріске дейінгі шығармашылығынан сақталған қомақты мұрасы. Осылардың өзінен-ақ, Жамбылдың халықтың ақындық қазынасын жете, зерделей меңгеріп, жаңғырта, жаңарта дамытқан, өмір-тіршілік даналығын көкірегіне тоқыған, елдің арғы-бергі тарихын әділдік, шындық сөзін ешкімнен де тайсалмай айтатын, өлеңі тау өзеніндей тасқынды үлкен дарын иесі екенін танимыз.
Өлеңдер
Айтыстар
Дастандар
Ленинградтық өренім
|
Ленинградтық өренім, Мақтанышым сен едің Нева өзенін сүйкімді Бұлағымдай көремін. Көпіріне қарасам, Көмкерген су көремін. Өркеш-өркеш жарасқан Шоқылардай дер едім. Сапырылған көк теңіз, Шомылдырған кемерін! Шамы күндей жайнаған Аспанға үйлер бойлаған… Арқа тұтып алыста Айбыным деп ойлағам! |
Шамы Күндей жайнаған, Аспанға үйлер бойлаған… Арқа тұтып алыста, Айбыным деп ойлағам! Жабықпағын Ленинград! Отан әмір берген шақ. Сап-сап қол барар Қорғап сені ол қалар. Жанышталар айдаһар! Жата алмаймын төсекте, Жаным қалай жайланар? Құс ұйқылы көнемін, Қайтып ұйқы көремін, Жетсін деймін сендерге, Жыл құсындай өлеңім, Қаласында Лениннің, Сайып қыран өренім.
|
Алма-Ата
Совнаркому
Заговельеву
243 42 20/5 23 46
